ایران در قلب شاهراه‌های تجاری اوراسیا قرار دارد و ظرفیت تبدیل شدن به یکی از مهم‌ترین مسیرهای ترانزیتی جهان را دارد. اما بهره‌وری پایین ریل، بروکراسی سنگین گمرکی و نبود راهبرد منسجم، همچنان مانع اصلی تحقق این هدف است.
ایران به دلیل موقعیت ژئوپلیتیکی خود در تقاطع مسیرهای شمال-جنوب و شرق-غرب، از ظرفیت‌های کم‌نظیری برای ایفای نقش به عنوان هاب ترانزیتی اوراسیا برخوردار است. وجود بیش از ۱۵ هزار کیلومتر خطوط ریلی و دسترسی به آب‌های آزاد، این کشور را به نقطه‌ای کلیدی در نقشه تجارت جهانی تبدیل کرده است. با این حال، سه مانع بزرگ داخلی باعث شده‌اند که این ظرفیت عظیم هنوز به یک مزیت واقعی بدل نشود.
اولین مانع: ریل‌های کند و غیررقابتی
شبکه ریلی ایران اگرچه از نظر گستردگی در منطقه کم‌نظیر است، اما به دلیل سرعت پایین، در رقابت با سایر کریدورهای بین‌المللی عقب مانده است. فعالان اقتصادی از این وضعیت با تعبیر «حرکت شترگونه» یاد می‌کنند. به عنوان نمونه، بارگیری از سرخس به بندرعباس با قطار در برخی مواقع ۳۰ تا ۴۵ روز طول می‌کشد؛ در حالی که کامیون‌ها همین مسیر را ظرف ۳ تا ۵ روز طی می‌کنند. همین تفاوت زمانی، جذابیت مسیر ایران را برای تاجران خارجی به شدت کاهش داده است.
دومین مانع: گمرک‌های پیچیده و زمان‌بر
در حالی که حمل فیزیکی کالا از مرز تا مقصد معمولاً کمتر از یک هفته زمان می‌برد، فرآیندهای گمرکی در ایران می‌تواند بین ۷ تا ۲۰ روز طول بکشد. تعدد دستگاه‌های دخیل و نبود هماهنگی (عملکرد جزیره‌ای)، موجب شده است که مرزهای ایران به گلوگاهی پرهزینه و زمان‌بر برای تجار خارجی تبدیل شود. این مسئله رقابت‌پذیری مسیر ایران را در مقایسه با کریدورهای رقیب به شدت پایین می‌آورد.
سومین مانع: نبود برنامه جامع ترانزیتی
کارشناسان بارها تأکید کرده‌اند که بدون وجود یک نقشه‌راه مشخص، توافق‌نامه‌های بین‌المللی و حضور در جشنواره‌های خارجی تأثیر چندانی نخواهد داشت. ایران اخیراً با ترکمنستان و ازبکستان برای ایجاد گمرک واحد و ارائه تخفیف‌های ترانزیتی تفاهم‌نامه امضا کرده است. این توافق‌ها می‌توانند زمینه‌ساز جهش در همکاری‌های منطقه‌ای باشند، اما در غیاب یک استراتژی ملی و متولی واحد، این فرصت‌ها به‌سرعت فراموش می‌شوند و همچون گذشته با تغییر شرایط دستخوش تغییر می‌شوند.
هزینه، زمان و اعتماد؛ معیارهای جهانی
بازرگانان برای انتخاب مسیر ترانزیتی سه شاخص را در نظر می‌گیرند: هزینه، زمان و قابلیت اعتماد. ایران به واسطه سیاست‌های داخلی و قیمت سوخت، در بخش هزینه مزیت نسبی دارد، اما در دو شاخص زمان و اعتماد همچنان ضعف جدی دارد. کارشناسان هشدار می‌دهند که بدون اصلاح فرآیندهای داخلی، ایران نمی‌تواند جایگاه باثباتی در معادلات جهانی پیدا کند. معطلی بعضاً ۱۰ روزه کامیون‌های ترانزیتی در پشت مرزها، ناشی از همین سیاست ناکارآمد است.
فرصتی که نباید از دست برود
طبق برآورد مرکز پژوهش‌های مجلس، اگر ظرفیت‌های ترانزیتی ایران به‌درستی فعال شود، سالانه بیش از ۸ میلیارد دلار درآمد ارزی قابل تحقق خواهد بود. علاوه بر این، قانون برنامه هفتم توسعه نیز هدف‌گذاری کرده است که حجم ترانزیت ایران تا سال ۱۴۰۷ به ۴۰ میلیون تن برسد؛ رقمی که نه تنها درآمدزایی، بلکه امنیت اقتصادی کشور را تضمین می‌کند. به گفته کارشناسان، تبدیل ایران به هاب ترانزیتی اوراسیا تنها در صورتی ممکن است که مشکلات داخلی رفع شود تا بتواند با سایر کریدورهای رقیب، به رقابت بپردازد.
سرعت دادن به حمل‌ونقل ریلی، ساده‌سازی فرآیندهای مرزی و طراحی یک استراتژی ملی-حاکمیتی، سه گام اساسی برای تحقق این هدف است. در غیر این صورت، ظرفیت‌های ژئوپلیتیکی کشور همچنان بالقوه باقی خواهند ماند و همچون فرصت‌های قبلی، رقبا سهم ایران را در بازار ترانزیت منطقه‌ای تصاحب خواهند کرد.
***
چراغ سبز دولت عراق به راه جدید تجارت با ایران
با موافقت رسمی بغداد برای گشایش مرز چیلات، شمار گذرگاه‌های فعال ایران و عراق به هفت مورد رسید که مسیر تجارت ۳۰ میلیارد دلاری دو کشور، ترانزیت کالا و جابه‌جایی زائران حرمین را تسهیل می‌کند.

منابع عراقی از موافقت سازمان گذرگاه‌های عراق با احداث دو گذرگاه مرزی جدید با عربستان و ایران خبر دادند. سازمان گذرگاه‌های عراق سرلشکر عمر عدنان الوائلی گفته بود که در این جلسه هفت طرح تصویب شد که مهم‌ترین آنها موافقت با آغاز پروژه احداث گذرگاه مرزی بین عراق و عربستان از استان نجف اشرف (مرز العویقله) و موافقت با آغاز پروژه احداث گذرگاه مرزی بین عراق و ایران از استان میسان (مرز علی الغربی-جلات) بود.
پس از سال‌ها مذاکره و پیگیری، مرز بین‌المللی چیلات در شهرستان دهلران استان ایلام در آستانه آغاز فعالیت رسمی قرار گرفته است. این گذرگاه جدید، ایران را به استان میسان عراق متصل می‌کند و با چراغ سبز طرف عراقی، به هفتمین مرز فعال میان دو کشور تبدیل خواهد شد. بر اساس اعلام منابع رسمی، زیرساخت‌های طرف ایرانی شامل جاده دسترسی، پایگاه‌های مرزبانی و تأسیسات گمرکی تکمیل شده و در عراق نیز استاندار میسان موافقت مکتوب خود را برای راه‌اندازی گذرگاه به دولت فدرال ارسال کرده است. بدین ترتیب، مقدمات اجرایی برای بازگشایی مرز فراهم شده و انتظار می‌رود در آینده نزدیک این مسیر به صورت رسمی آغاز به کار کند.
اهمیت مرز چیلات برای تجارت و ترانزیت
کارشناسان اقتصادی معتقدند مرز چیلات به دلیل موقعیت جغرافیایی ویژه خود می‌تواند به یکی از کانون‌های مهم صادرات و واردات میان دو کشور بدل شود. نزدیکی به میادین نفتی عراق و قرار گرفتن در مسیرهای حیاتی ترانزیت، این گذرگاه را به گزینه‌ای مناسب برای صادرات نفت، فرآورده‌های کشاورزی و کالاهای صنعتی ایران تبدیل می‌کند. افزون بر آن، توسعه این مرز امکان ایجاد فرصت‌های شغلی تازه برای ساکنان مناطق مرزی ایلام را فراهم خواهد کرد؛ موضوعی که از دید بسیاری از تحلیلگران، بُعد اجتماعی و امنیتی گشایش چیلات را همسنگ بعد اقتصادی آن قرار می‌دهد.
اهداف مشترک ایران و عراق
ایران و عراق سال‌هاست هدف‌گذاری کرده‌اند تا حجم تجارت دوجانبه خود را به مرز ۳۰ میلیارد دلار در سال برسانند. گسترش مرزهای رسمی یکی از ابزارهای کلیدی برای تحقق این هدف به شمار می‌رود. به گفته نمایندگان مجلس و مسئولان محلی ایلام، مرز چیلات می‌تواند سهم قابل‌توجهی در نزدیک کردن دو کشور به این هدف ایفا کند.
پیش از این، هفت مرز فعال میان ایران و عراق شامل شلمچه، چذابه، مهران، خسروی، پرویزخان، باشماق و تمرچین بود که حالا با اضافه شدن چیلات به هفت مرز افزایش می‌یابد.
طرح‌های مکمل و آینده‌نگرانه دو کشور
در کنار این گام تازه، عراق نیز در حال بررسی ایجاد گذرگاه‌های جدید با همسایگان به‌خصوص ایران است. در فروردین امسال اداره محلی شهر فاو در استان بصره، از دولت مرکزی خواست تا یک مرز جدید با ایران احداث کند. شهردار فاو هدف از این درخواست را تقویت تبادلات تجاری و ایجاد فرصت‌های شغلی عنوان کرده بود.
همچنین پروژه خط ریلی شلمچه-بصره که بخشی از طرح «اتصال حرمین» محسوب می‌شود، ظرفیت انتقال مستقیم زائران بین ایران و عتبات عالیات را فراهم خواهد کرد. کارشناسان معتقدند که گشایش مرزهای جدید می‌تواند روند اجرای این پروژه را نیز تسریع کند.
نقش راهبردی ایلام در روابط ایران و عراق
استان ایلام با داشتن سه مرز مهران، چیلات و دهلران، به‌تدریج در حال تبدیل شدن به یکی از مهم‌ترین مناطق مرزی دو کشور است. با افتتاح رسمی چیلات، این استان جایگاه پررنگ‌تری در تبادلات اقتصادی، فرهنگی و مذهبی ایران و عراق به دست خواهد آورد. به باور کارشناسان، بازگشایی مرز چیلات تنها یک اقدام عمرانی نیست، بلکه بخشی از راهبرد بزرگ‌تر دو کشور برای تعمیق روابط اقتصادی، افزایش سهم از ترانزیت منطقه‌ای و پاسخ به نیازهای اجتماعی مرزنشینان است. گفتنی است در ۱۷ شهریورماه، سازمان گذرگاه‌های مرزی عراق از دستیابی به توافقی ۱۴ بندی با ایران خبر داده بود که هدف آن ارتقای عملکرد گذرگاه‌های مرزی میان دو کشور و تقویت همکاری‌های امنیتی و تجاری بوده است.

همچنین بخوانید:

رشد ۳۰ درصدی تجارت ایران با اوراسیا